Artyści graficy związani z Grupą 404 od 2014 roku podejmują szereg działań artystycznych (m.in. wystawy, akcje, konferencje, spotkania, warsztaty, publikacje), które pozwalają na analizę zmian w sposobach artykulacji graficznej. Odnoszą się w zarysie do społecznych zagadnień w kontekście współczesnych zjawisk kultury. Badają rolę współczesnej grafiki w publicznym kontekście.
Zasadniczo, działania te koncentrują się na trzech obszarach poszukiwań.
Pierwszy związany jest z funkcjonowaniem grafiki na uczelniach artystycznych w kontekście nowych zjawisk sztuki (sztuki 1:1, realizmu materialnego, działań użytkologicznych).
Drugi skupia się na eksploracji nowych sposobów wykorzystywania potencjału sztuki, w celu kształtowania kultury (odniesienie do awangardy).
Trzeci podejmuje tematy kreacji graficznej w ramach estetyki procesów twórczych (B. Jasiński), działań postartystycznych (J. Ludwiński) i estetyki marksistowskiej (G. Lukács).
W odniesieniu do pierwszego obszaru, grafika na uczelniach artystycznych zazwyczaj dzielona jest na dwie główne specjalności. Jedna z nich związana jest z aktywnością skupioną na zagadnieniach projektowych z zakresu komunikacji wizualnej, druga natomiast to zindywidualizowana działalność artystyczna wykorzystująca potencjał druku i nowych mediów. Do niedawna na poznańskiej uczelni artystycznej podziałowi temu odpowiadały dwa zakresy kierunkowe: Komunikacja Wizualna i Grafika Warsztatowa. Grafika warsztatowa związana była dotychczas z obszarem aktywności artystycznej zaangażowanej wyłącznie w poznawanie technik i technologii drukarskich (w tym klasycznych i cyfrowych).
Podejmowała przede wszystkim zagadnienia związane z rolą matrycy graficznej, eksplorowała medialne funkcje tworzywa oraz wprowadzała nowe technologie. Zmiana nazwy z Grafiki Warsztatowej na Grafikę Artystyczną, wprowadzona w 2017 roku przez dziekana Wydziału Grafiki i Komunikacji Wizualnej prof. Andrzeja Bobrowskiego, pozwala na poszerzenie obszaru sztuki graficznej o zjawiska przylegające do współczesnych aktywistycznych postaw twórczych oraz do działań publicznych w przestrzeni miejskiej i internecie, skoncentrowanych na użyteczności i doświadczaniu sztuki, a nie na urzeczowionym przedmiocie1. W ten sposób stworzył się podział pomiędzy aktywnością przynależącą do komunikacji wizualnej, która bazuje na poszukiwaniu czytelnego komunikatu uwzględniającego współczesne trendy kultury, a grafiką artystyczną wykorzystującą nośniki rozpowszechniania informacji (np. książka, prasa, internet) w celu kształtowania nowych postaw społecznych. W toku rozważań powstała nowa definicja grafiki artystycznej, która dodatkowo przepracowana została w książce Bunt. Nowe ekspresje, wydanej przez Wydział Grafiki i Komunikacji Wizualnej Uniwersytetu Artystycznego im. M. Abakanowicz w Poznaniu2.
Drugi obszar poszukiwań dotyczy zagadnień łączących się z potencjałem „opartym na zaufaniu do rzeczywistości możliwej, nieistniejącej jeszcze, a jednak osiągalnej”3. Artyści w tym kontekście skupiają się na odszukiwaniu ukrytych mechanizmów determinujących organizację systemów wartości i zachowań społecznych. Działania twórcze polegają na eksponowaniu koncepcji, „która spoczywa na braku świadomości uczestników procesu”4.
W tym wypadku służą one do wytwarzania estetycznych społecznych praktyk, ignorowanych i marginalizowanych we współczesnej kulturze. Takie działania podejmowała awangarda stawiająca sobie za cel dialog społeczny i próbę łączenia sztuki z codziennością. Były to swojego rodzaju ingerencje w kulturę powszechną polegające m.in. na upublicznianiu autorskich prac w czasopismach oraz uczestnictwie w wydarzeniach politycznych5. W drugiej fali ekspresjonizmu poznańskiego warte podkreślenia było zaangażowanie jego przedstawicieli w społeczny aktywizm, a nie poszukiwanie estetycznych kanonów. Ich działania polegały na dokonywaniu zmian kulturowych wymykających się ograniczeniom lokalnym na rzecz globalnych wartości zmierzających do równości społecznej6. Artyści zrywali ze strategią działania opartą na linearności myślenia i praktykach twórczych w obrębie istniejącej kultury. Unikali w ten sposób schematycznego myślenia, które sytuuje rewolucyjne idee na równi z innymi, doprowadzając tym samym do ich neutralizacji.
Współczesny artysta powtarzając niekonwencjonalny gest w instytucjonalnym obiegu sztuki nie kontynuuje zamierzeń ideowych awangardy, ale doprowadza do estetyzacji dzieła. Przedłużenie myśli awangardowej odnajdujemy natomiast w działaniach twórczych skupionych na funkcji dzieła, a nie na jego morfologii. Zainteresowanie ekspresjonizmem u artystów grafików, związanych aktualnie z uczelnią artystyczną w Poznaniu, wynika przede wszystkim z analizy postawy twórczej poznańskiej awangardy działającej w latach 1918-1920, nastawionej na wprowadzenie reform społecznych, budowanie nowych organizacji i poszukiwanie uniwersalnych wartości multikulturowej struktury demokratycznej wspólnoty, w oparciu o lokalne konteksty. Koincydencje, takie jak zbieżność rocznicy powstania grupy Bunt (1918) i Wydziału Grafiki (1919) oraz osoba Jana Jerzego Wronieckiego – członka grupy Bunt, ówczesnego kierownika Wydziału Grafiki i współzałożyciela Państwowej Szkoły Sztuki Zdobniczej w Poznaniu, wzmogły aktualnie potrzebę dialogu z awangardą.
Trzeci obszar poszukiwań wyznacza rolę działań graficznych w kontekście współczesnych zagadnień związanych z wytwarzaniem przestrzeni estetycznej, która pozwala wydobyć nowe treści łączące się z założeniami awangardy artystycznej – dążeniem do negacji kultury zastanej8. Działania twórcze, które wyłamują się ze świata konsumpcyjnego, sprzeciwiają się hegemonii kulturowej – czyli kontroli procesów zachowań jednostki i wspólnoty9 oraz narzucaniu wzorców przez uprzywilejowane warstwy społeczne. Przeciwdziałanie procesom reifikacji i alienacji – konsekwencjom kapitalistycznego sposobu organizacji pracy – sytuuje współczesną twórczość w obszarze aktywizmu społecznego. Istotne staje się doświadczanie sztuki przez widza – współuczestniczenie w działaniu artystycznym – co jednocześnie pozwala uniknąć uprzedmiotowienia realizacji artystycznej10. Sztuka realnie oddziałująca na społeczeństwo „nie odzwierciedlając i nie odbijając świata, wtapia się niejako w samą materię życia, uczestnicząc w nim na tej samej podstawie realności istnienia, jak fakty i zdarzenia społeczne”11.
Współczesne realizacje rozpływające się w codzienności są działaniami wieloelementowymi, w których równoważną rolę odgrywa kontekst pasywny (np. zastane elementy przestrzeni, tło historyczne, kulturowe) i aktywny (dodane elementy, takie jak opis, aranżacja, dźwięk). Mowa tu o pracach krytycznych prezentowanych przez poznańskich artystów grafików. Ich przekaz buduje tematyka społeczna, kulturowy kontekst, aranżacja, opis oraz inne projekty artystyczne i przestrzenie galeryjne. Strategia artystyczna bazująca na konstruowaniu rzeczywistości jest nie tylko przejawem defetyszyzacji rzeczy, ale pozwala również stworzyć dialektyczną jedność współczesnych zjawisk społecznych i estetycznych wizji. Artyści graficy odprzedmiotowili grafikę, uczynili z prezentacji wydarzenie aktywizujące widza.
Maciej Kurak
1 György Lukács, Historia i świadomość klasowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
2 Maciej Kurak (red.), Bunt Nowe Ekspresje, Wydawnictwo Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, 2021, s. 305
3 Alina Brodzka, O kryteriach realizmu w badaniach literackich, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966, s. 123.
4 Tamże, s.130.
5 „Nowe państwo, nowe władze prowincjonalne i miejskie (w tym momencie przeważnie pod kontrolą socjalistów – SPD) uważały przywódców ekspresjonistów za wyrazicieli zmian w niemieckim społeczeństwie, zmian wniesionych przez rewolucję, z której celami kierunek związał się”. John Willett, Ekspresjonizm, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1976, s.150.
6 Ekspresjoniści inspirowali się nurtami średniowiecza (gotykiem). Nawiązywali do brzydoty, cielesności, kruchości egzystencji. Wykorzystywali cechy kreaturalne w celu ukazania równości społecznej. Więcej o cechach kreaturalnych wykorzystywanych w kulturze średniowiecza: Erich Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, t. I, II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968.
7 Na temat konsekwencji powielania gestów awangardy pisał m.in. Peter Bürger: „Kiedy dzisiaj artysta sygnuje i posyła na wystawę rurę piecową, nie obnaża już rynku sztuki, lecz włącza się w niego; nie burzy wyobrażenia o twórczości indywidualnej, lecz je potwierdza”. Więcej: Peter Bürger, Teoria Awangardy, UNIVERSITAS, Kraków 2006, s.65.
8 „U podstaw wszystkich istotnych relacji podnoszonych dalej tkwić będą doświadczenia społeczne i świadomość indywidualna artysty własnej kondycji w świecie, powiązane z niezgodą na ten świat. Tak rozumiany bunt podmiotu wobec świata zmistyfikowanego, a zarazem pragnienie jego demistyfikacji, chęć dotarcia do rzeczywistości i znaczeń autentycznych kierują całą aktywność artystyczną awangardowego twórcy ku odnowie znaczeń w wizji rzeczywistości innej, alternatywnej”. Andrzej Turowski, Wielka utopia awangardy. Artystyczne i społeczne utopie w sztuce rosyjskiej 1910 – 1939, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 181.
9 „Jest także żywotnym systemem znaczeń i wartości – stworzonych i tworzących, które, o ile są doświadczane jako coś praktycznego, zdają się wzajemnie uzupełniać. I w ten sposób kształtuje ona poczucie rzeczywistości u większości ludzi w społeczeństwie, poczucie absolutne, ponieważ doświadczana przez nich rzeczywistość, poza którą nie wykracza większość członków społeczeństwa, jest przestrzenią ich życia. Jest ona zatem, należałoby powiedzieć – kulturą, ale kulturą, którą należy rozumieć jako rzeczywiste panowanie i podporządkowanie poszczególnych klas”. Raymond Williams, Marksizm i literatura, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 181.
10 Proces uprzedmiotowienia jest istotny w instytucjonalno-rynkowym funkcjonowaniu dzieła artystycznego, bo tylko wówczas jest możliwość włączenia dzieła artystycznego w obieg handlowy, rankingowy…
11 Bogusław Jasiński, Twórczość a sztuka. Wprowadzenie do estetyki procesów twórczych, Książka i Wiedza, Warszawa 1989, s. 438.